Prije 35 godina, „mladi lavovi“, Momir Bulatović, Milo Đukanović i Svetozar Marović, preokrenuli su karte na crnogorskoj političkoj sceni.
Da godine počinju januarom svi nauče još kao djeca, ali to u Crnoj Gori predstavlja mnogo više od običnog pogleda na kalendar.
Tako je glasio slogan Saveza komunista Crne Gore pred prve višepartijske izbore 1990. godine, na kojima će značajno biti određena sudbina jedne od šest republika tadašnje Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ).
Izbori su uslijedili poslije burnih uličnih protesta u januaru 1989, kada su „mladi lavovi, lijepi i pametni“, kako su ih mediji opisivali, prije 35 godina, u okviru unutarpartijskog sukoba smijenili staro komunističko rukovodstvo Crne Gore.
„Akteri iz prvog plana protesta, povezani kroz univerzitet, u većini su bili tu iz vrlo jasnog motiva: da je sistem prevaziđen i da zahtijeva krucijalnu promjenu u pravcu demokratizacije“, kaže za BBC Milica Pejanović Đurišić, jedna od tadašnjih liderki protesta.
Takozvana antibirokratska revolucija iznjedrila je novo partijsko, a ubrzo i državno vođstvo, koje su preuzeli su Momir Bulatović, Milo Đukanović i Svetozar Marović.
Nastala je i krilatica: „Niko ne smije da nam dira Sveta, Mila i Momira“.
I nije, decenijama.
Kako su protesti vodili u proteste
Krajem osamdesetih godina 20. vijeka, ionako složena situacija u Jugoslaviji postajala je sve komplikovanija, dok su se Hrvatska i Slovenija sve intenzivnije spremale za osamostaljenje.
Poslije smrti Josipa Broza Tita, rukovođenje zemljom preuzelo je kolektivno Predsjedništvo SFRJ koje su činili predstavnici šest republika i dvije pokrajine na teritoriji Srbije, Kosovo i Vojvodina.
Glavnoj sceni približava se generacija mladih komunističkih lidera koji u svim republikama traže prostor na vrhu.
Problem zvaničnog Beograda bio je kako da obezbijedi podršku Kosova i Vojvodine, kao dodatna dva glasa u Predsjedništvu, priča Živan Marelj, nekadašnji predsjednik Skupštine AP Vojvodina, za BBC na srpskom.
U igri brojeva, četvrti glas na strani Srbije mogla je da bude Crna Gora, što bi značilo jednak odnos u Predsjedništvu, da se nijedna odluka ne bi mogla donijeti bez saglasnosti Beograda.
Srbija je krajem 1980-ih obojena i protestima, od sjevera do juga.
U Vojvodini se, u Jogurt revoluciji i na uličnim protestima, mijenja dotadašnje rukovodstvo, uz optužbe da su odstupili od partijskog puta, a na njihova mjesta dolaze pristalice Jugoslavije u kojoj bi Srbija imala vodeću ulogu.
Kosovske ulice ispunjene su Albancima koji traže status republike, ali i Srbima, koji se tome protive.
U takvoj atmosferi počinje politički uspon Slobodana Miloševića, ubrzo predsjednika Srbije, pa Jugoslavije, i jednog od ključnih političara za rasplet balkanske krize devedesetih.
Crna Gora to doba dočekuje sa starim komunističkim kadrovima.
Predsjednik Predsjedništva bio je Božina Ivanović, član Komunističke partije Crne Gore još od 1949. godine, dok je crnogorski član Predsjedništva SFRJ bio Veselin Đuranović, nekadašnji premijer Jugoslavije i njen dugogodišnji zvaničnik.
Ali sve veću pažnju počeli su da privlače tadašnji komunistički omladinci, poput Bulatovića i Đukanovića, koji su već tokom studija postali dio i dalje jedine partije.
Đukanović kaže da je 1989. sa simpatijama gledao na pokušaje da se na bilo koji način unese neka novina u tadašnji okoštali sistem.
„U tom trenutku se pojavljuje Milošević koji se razlikuje od ostalih u političkom životu Jugoslavije, ako ni po čemu drugom, a ono po potpuno novoj retorici, i obećava dugo očekivane reforme.
„To je nešto što je tada plijenilo simpatije velikog broja ljudi“, naveo je 1999. za RSE.
Kako kaže, nije pretpostavljao da „manipulacija narodom može poprimiti takve razmjere“.
Situacija u Crnoj Gori u to vrijeme je bila posebno „zrela za veliki izliv nezadovoljstva“, piše Nebojša Vladisavljević, profesor beogradskog Fakulteta političkih nauka, u knjizi „Antibirokratska revolucija“.
Teren za proteste pripremao se već od ljeta 1988. godine, kada se u centru tadašnjeg Titograda održava Miting solidarnosti sa kosovskim Srbima i Crnogorcima.
Čin prvi: Oktobar 1988.
Početak oktobra 1988. godine radnici Radoja Dakića, najvećeg titogradskog preduzeća, dočekali su na ulicama.
Tražili su dvostruko veće plate i kazne za odgovorne za loše upravljanje fabrikom, subvencije za preduzeće i smanjenje poreza.
„U roku od dva sata digli smo ljude, štrajk je nastupio, razbijemo glavnu kapiju i dođemo pred skupštinu Crne Gore“, kaže Pavle Milić, tadašnji lidera radnika iz Radoja Dakića, za BBC na srpskom.
Nadležni su štrajkačima ponudili 30 odsto veću platu, što su radnici odbili i krenuli ka centru grada, u susret studentima, noseći zastavu Jugoslavije i Titove slike.
„Ispred skupštine su se držali vatreni govori, ljudi su se obraćali narodu“, kaže Milić.
Zvaničnici su im obećali da će se državni i partijski organi hitno posvetiti njihovim zahtjevima, ali su tražili da se protest okonča.
Demonstranti su odgovorili da do ispunjenja zahtjeva ostaju na gradskom trgu, gdje im se vremenom pridruživao sve više ljudi.
Vladisavljević piše da ih je u večernjim časovima bilo oko 25.000, ocijenivši da je broj ogroman, imajući u vidu da u Crnoj Gori živi nešto više od 600.000 stanovnika.
Grupe demonstranata ostale su na trgu i preko noći, sve dok tadašnje rukovodstvo Crne Gore nije donijelo odluku da se protesti razbiju i proglasi vanredno stanje.
„Udarili su od Njegoševe ulice po sredini, razdvojili ljude koji su došli i potukli narod“, prisjeća se Milan Vukčević iz Radoja Dakića tog dana, u razgovoru za BBC na srpskom.
Na pitanje da li se uplašio, odgovara kratko: „A ko ne bi?“
Sukoba je bilo i na putu između Nikšića i Titograda, gdje je policija presrela radnike Željezare.
Ispaljen je suzavac, nekoliko ljudi je povrijeđeno, a demonstranti su primorani da se vrate u grad, baš kao i oni sa Cetinja, koji su takođe krenuli ka Titogradu.
„Rasturanje oktobarskih demonstracija silom okrenulo je protiv rukovodstva čak i one koji su bili ravnodušni prema protestima“, piše Vladisavljević.
„U nekim djelovima Crne Gore sa ustaničkom tradicijom, upotreba sile protiv običnih ljudi doživljena je kao znak moralnog pada funkcionera i dubokog nepoštovanja građana.“
Visoki državni funkcioneri Crne Gore tada su izjavljivali da brane političke institucije i legalno izabrane zvaničnike, ukazujući i na opasnosti od „velikosrpskog nacionalizma“ i optužujući Službu državne bezbjednosti za organizovanje „dešavanja naroda“.
Božina Ivanović, tadašnji predsjednik Predsjedništva Crne Gore, nazvao je neke demonstrante „emisarima koji govore u ime drugih sredina“, i da se radi o „dobro organizovanoj mreži koja ima političke zahtjeve.“
„Mi smo legalni organi u legalnoj zemlji i legalnoj republici“, bio je izričit.
Veselin Đuranović, član predsjedništva SFRJ iz Crne Gore, upozoravao je da događaji u Titogradu nisu „nastali spontano, već da iza svega stoji dobro smišljena organizacija“.
Pavle Milić, jedan od lidera protesta, ne libi se da kaže da je prethodno sa kosovskim Srbima išao na mitinge po Srbiji.
Kao jedan od razloga zašto je radnike poveo na ulice ističe i to što je „Crna Gora uvijek bila slobodarska zemlja, sestra i brat cijelome srpskom narodu“.
„Oni, kao rukovodioci Crne Gore, nijesu obraćali pažnju na Kosovo, a tamo je srce svakog Srbina… Kosovo je srce i Srbije i Crne Gore.“
Kad vri ispod površine
Bar na kratko, politički sukobi sa ulica su se preselili u institucije gdje su otkrivene velike pukotine u dotada jedinstvenoj komunističkoj partiji – jedni su bili uz demonstrante, drugi uz vlast.
„Mnogi protivnici rukovodstva bili su mladi, dobro obrazovani i besprekorni funkcioneri“, navodi Vladisavljević u knjizi.
„Njihov sukob se neizbježno, mada vjerovatno nepravedno, sve više posmatrao kao sukob stare garde, staromodnog, klanovskog i neuspješnog rukovodstva i onih koji su predstavljali budućnost Crne Gore.“
O Đukanoviću, Bulatoviću i Maroviću se tada pričalo kao o „mladim, lijepim i uspješnim“ predstavnicima nove političke generacije.
Nosili su džempere i farmerke, a ne odijela kao stari komunistički lideri, isticali su mediji.
„Bili su to ljudi sa univerziteta, uglavnom iz tadašnjeg savjeta socijalističke omladine, koji su imali nešto drugačije iskustva i znali su i vjerovali da mogu da naprave tranziciju sistema u pravcu koji je zahtijevalo to vrijeme“, kaže Milica Pejanović Đurišić.
Milošević i drugi funkcioneri iz Srbije odmah su, već u oktobru, snažno podržali protivnike rukovodstva Crne Gore.
To je u praksi značilo blagonaklono izvještavanje o protestima u medijima pod njihovom kontrolom, što nimalo nije beznačajno jer se većina ljudi u Crnoj Gori više informisala preko beogradskih, nego lokalnih medija, navodi Vladisavljević.
„Ali otpor rukovodstvu Crne Gore dolazio je prije svega iz unutrašnjih izvora, imao je duboke korijene u političkim institucijama i stanovništvu u cjelini“, piše on.
Čin drugi: januar 1989.
Tišina nije dugo trajala.
Tek što se novogodišnja trpeza raspremila, oni koji su se u oktobru prethodne godine razišli sa podgoričkih ulica, sreli su se 5. juanara za jednim stolom.
„Ustanem ja i kažem ‘drugari moji, 7. januar je Božić, da se tada dignemo, to bi bila katastrofa i velika nesreća, jer bi nas okarakterisali kao četnike, a već nas zovu tako.
„’Mi ćemo lijepo u ponedjeljak ujutru na posao, a u utorak se Crna Gora diže na noge’ uz zakletvu nad ikonom Svetog Dimitrija, Biblijom i Svetim pismom da, ko izda, od njega ništa ne ostane“, prisjeća se sindikalni lider Pavle Milić.
Samo pola sata bilo im je potrebno da 10. januara u preduzeću Radoje Dakić „jurnu na kapiju“ i upute se ka centru grada, kaže Milić.
„Kada smo u oktobru izašli pred skupštinu, naši zahtjevi su bili samo socio-ekonomske prirode i tada su u odboru protesta svi bili iz Radoja Dakića„, prisjeća se Milićev kolega Milan Vukčević, ističući ponosno da je u tom preduzeću „proveo čitav vijek“.
„U januaru smo bili manjina, a glavni dio protesta iznijeli su Momir i Pavle Bulatović, Aco Đukanović, Milica Pejanović i ostali, a zahtjevi su bili ostavke funkcionera.“
Dvojica Bulatovića, Đukanović, Pejanović postaće kasnije visoki funkcioneri buduće Demokratske partije socijalista (DPS), stranke nastale iz Saveza komunista Crne Gore.
Dan kasnije, 11. januara, Crna Gora je u potpunosti stala, to je efektivno bio generalni štrajk, piše Nebojša Vladisavljević.
Republičko rukovodstvo podnosi ostavke.
„Ima ljudi koji smatraju da smo 11. januara 1989. ‘kukavički kapitulirali’ i da smo se ‘predali'“, izjavio je kasnije Marko Orlandić, tadašnji član Predsjedništva VK SKJ.
„A šta je trebalo i šta se moglo preduzeti u tim danima prevrata? Upotrijebiti oružanu silu protiv sopstvenog naroda za odbranu vlasti? Ne znam crnogorskog funkcionera iz tog perioda koji bi se na tako šta odlučio.“
Crna Gora poslije Antibirokratske revolucije
Nova generacija, koja se kalila na titogradskim ulicama, najprije će raspodijeliti partijske, pa državne funkcije.
Momir Bulatović najprije postaje predsjednik Predsjedništva Centralnog komiteta Saveza komunista Crne Gore, najvišeg stranačkog tijela, a poslije prvih višestranačkih izbora 1990. i predsjednik Predsjedništva Crne Gore.
Kada je Savez komunista Crne Gore transformisan u Demokratsku partiju socijalista, Bulatović je bio njen prvi predsjednik.
Milo Đukanović već je 1988. bio najmlađi član Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije, a sa samo 29 godina, 1991. postaje premijer Crne Gore – najmlađi u Evropi.
Antibirokratskom revolucijom tako se promijenio način izbora pojedinaca na visoke položaje, navodi politikolog Nebojša Vladisavljević.
Umjesto građenja karijere decenijama, uz obavezno članstvo u Komunističkoj partiji, mnogi su naglo skočili u visoku politiku.
Kada je u Jugoslaviji 1991. počeo rat, sukoba između srpskog državnog vrha Slobodana Miloševića i crnogorskog rukovodstva nije bilo – naprotiv.
„Slobodan Milošević je nešto najbolje što se moglo desiti Jugoslaviji u ovom trenutku, kada povampirene fašističke snage u Hrvatskoj i Sloveniji pokušavaju da unište sve ono što je stvoreno od 1945. godine do sada.
„Ponosan sam da u ovim istorijskim trenucima mogu da budem rame uz rame sa njim u odbrani tekovina revolucije“, naveo je Đukanović 1990. za Ilustrovanu politiku.
Đukanović i Bulatović doći će u sukob o ulozi Slobodana Miloševića 1997. godine, što će se završiti podjelom DPS-a.
Đukanović tada prvi put javno kritikuje Miloševića, nazivajući ga „čovjekom sa zastarjelom političkom filozofijom, koji je okružen korumpiranim pomoćnicima“.
Bulatović ostaje predsjednik Crne Gore do 1998, potom je do 2000. predsjednik SRJ, ali tokom dvijehiljaditih nije imao značajnu političku ulogu, sve do smrti 2019.
Đukanović će na vlasti, rotirajući premijersku i predsjedničku funkciju, ostati sve do 2023, kada je na predsjedničkim izborima poražen od Jakova Milatovića.
Svetozar Marović, posljednji član „trijumvirata“, uhapšen je 2015. u Crnoj Gori po optužbama za korupciju i 2017. je proglašen krivim.
Međutim, Marović je prethodno prebjegao u Srbiju, gdje se i danas nalazi.
Crna Gora već godinama traži njegovo izručenje, do koga i dalje nije došlo, što je jedan od velikih problema u odnosu dvije države.
Milica Pejanović neposredno poslije Antibirokratske revolucije nije bila ni na kakvoj funkciji – imala je, kaže, druge prioritete.
„Druga stvar je ta tranzicija sistema koja nije bila kakvu smo je očekivali… Mada je i pitanje šta je u takvim okolnostima bilo realno.
„Svakako se veliki broj ljudi pasivizirao poslije toga, osjetilo se da nemamo tu snagu u politici kao što smo pretpostavljali da imamo“, kaže bivša ambasadorka Crne Gore u Ujedinjenim nacijama, Unesku, Francuskoj i Monaku, kao i nekadašnja ministarka odbrane.
Nebojša Vladisavljević u „Antibirokratskoj revoluciji“ piše i da su mnogi učesnici demonstracija, poput lokalnih funkcionera, direktora preduzeća, pa i sindikalnih lidera, poslije svega „podsticali demobilizaciju“ od protesta.
„Kooptirani u rukovodstvo, nestrpljivo su iščekivali šansu da djeluju unutar političkih institucija, kao i da iskoriste povlastice novog statusa“, navodi profesor Fakulteta političkih nauka.
„Trodecenijski period za nama u kom se vlast ogledala u jednoj partiji demantuje da je to zaista bila antibirokratska revolucija“, kaže politički analitičar za BBC na srpskom.
„Glavna zamjerka nekadašnjim rukovodiocima je bila da su koristili službene ručkove i jeli jagnjetinu… Šta se sve poslije dešavalo, mi bismo te ljude danas slavili.“
