Autor: prof. dr Boris Stojkovski
Odnosi Srbije sa ostatkom evropskog kontinenta, posebno onim delom koji se naziva zapadna, pa u značajnoj meri i srednja (centralna) Evropa predstavljaju tokom istorije jednu od najbitnijih odrednica celokupnog postojanja srpskog naroda na svim prostorima koje je naseljavao u prošlosti.
Kao što je u nauci dobro poznato, Srbi se na Balkansko poluostrvo doseljavaju u sedmom veku. Već po svom dolasku na novu teritoriju oni su se našli uklješteni između dva uticaja-carigradskog i rimskog. Čak je i pokrštavanje Srba trajalo u više talasa, pa su najpre u doba cara Iraklija među Srbima veru širili rimski sveštenici, ali je tokom 9. veka hrišćanstvo paralelno dolazilo iz oba pravca. U prednemanjićkoj epohi, bilo je mnogo primera veze sa zapadnoevropskim i srednjoevropskim svetom. Prvi srpski krunisani vladar Mihailo dukljanski dobio je krunu iz Rima pre 1077. godine. Osim Duklje i druge srpske primorske zemlje poput Paganije, Travunije i Zahumlja nalazile su se na raskršću i zapadni (latinski) uticaj bio je dominatan. Uostalom, Stefan Nemanja je i kršten po latinskom obredu, a miropomazan kasnije po grčko-pravoslavnom. Zahvaljujući Svetom Savi, pak, kulturološki i duhovno Srbi se krajnje određuju za istočno hrišćanstvo-pravoslavlje.
Srpsku srednjovekovnu državu određuju dve značajne činjenice koje, na određeni način, oslikavaju celokupan položaj Srbije, srpskih zemalja i srpskog naroda na prostoru Balkanskog poluostrva i Jugoistočne Evrope od doseljavanja pa sve do duboko u savremeno doba. Najpre, Srbi kao svoju osnovnu duhovnu i kulturološku komponentu imaju pravoslavlje i pripadali su vizantijskom kulturnom krugu. No, sa druge strane, sve do savremenog doba, postojao je nezanemarljiv broj Srba islamske veroispovesti, te Srba rimokatolika, koji su, prirodno, bili pod velikim uticajem zapadne Evrope i dominantnih matrica i tokova evropske kulture kroz istoriju. Srbija, pak, neretko je glavne saveznike tražila upravo na zapadu, bilo da se radi o Stefanu Nemanji, kralju Urošu, te kraljevima Dragutinu, Milutinu, caru Dušanu ili srpskim despotima i velikašima koji su svoje utočište našli u Ugarskoj. Politički, Vizantijsko carstvo je bilo najveći neprijatelj, a zapad i srednja Evropa ključan saveznik, iako u verskom i kulturnom smislu je slika bila u velikoj meri drugačija.
U tom kontekstu vredan je pomen Dubrovnika, Kotora, ali i manjih, a opet bitnih primorskih sredina poput Budve, Petrovca, pa čak i Ulcinja. U svima njima je bio nemali broj upravo Srba rimokatoličke veroispovesti, ali i celokupna srpska populacija ovih primorskih krajeva bila je suštinski vezana za zapadnu Evropu i Mediteran. To se posebno ogleda u ogromnom mletačkom uticaju na skoro sve segmente života primorskih krajeva. Nadalje, rimokatolička crkva i njen bogoslužbeni kalendar ostavio je neizbrisiv trag u svakodnevnom životu građana dobrog dela Dalmacije i Boke.
U srednjovekovnom Srbiji specifičan je bio položaj latinskih, odnosno rimokatoličkih princeza. Nema dokaza da su ikada pokrštene, kao i to da su menjale imena na krštenjima. Dakle, sasvim suprotno od vizantijske prakse gde su inoslavne mlade prelazile u pravoslavlje i dobijale nova imena. Te latinske princeze su donosile i značajne političke ustupke Srbiji. Brak Stefana Prvovenčanog sa venecijanskom princezom Anom Dandolo doneo je njemu i srpskoj državi kraljevski venac i nezavisnu državu. Podsetimo se, ona je bila unuka Enrika Dandola, mletačkog dužda i pokretača osvajanja Carigrada 1204. godine.
Kraljica Jelena, koju pogrešno znamo kao Anžujsku, doista predstavlja jednu svestranu ženu. Obrazovanje žena uz srednjovekovnoj Srbiji možemo reći da počinje sa njom. O edukovanju mladih pravoslavnih srpskih devojaka svedoči u njenom žitiju sam arhiepiskop Danilo II, dok je obrazovanje devojaka rimokatoličke vere vršeno najverovatnije u njenim rimokatoličkim zadužbinama na primorju. Politički uticaj kraljice Jelene išao je i ka Srbiji, gde je upravljala Zetom, ali i ka papstvu. Donirala je jednu ikonu koja je i danas u pohranjena u riznici Vatikanu, prepiske vršila sa papom oko osnivanja nove biskupije. Što se verske politike tiče kraljica Jelena je podržavala franjevce i benediktince, a nije bila bez značaja ni u međunarodnim geopolitičkim kretanjima onoga doba. Ona je uticala na promenu stava Srbije pre bitke u Pelagoniji 1259. godine, podržavala je najpre Dragutinov brak sa ugarskom princezom Katelinom, a izgleda ne i Milutinov brak sa Simonidom. Mnogo je uistinu značajnih trenutaka iz njenog životopisa. Ova žena, duhom i pravoslavna i rimokatolkinja, čijim je venama tekla ugarska, latinska-franačka i vizantijsko-grčka krv predstavlja pravi primer uticajne i ugledne vladarke, a nju, iako je bila strankinja, i to inoslavnog porekla, Srpska pravoslavna crkva je uvrstila među svetitelje. Njena je zadužbina manastir Gradac na Ibru.
Zbog skraćenog prostora nećemo detaljnije razmatrati sve slučajeve, svakako je najpoznatiji kraljice Kateline, supruge kralja Dragutnije, ali je sve to sveukupno dokaz drugačijeg tretmana inoslavnih princeza u Srbiji, i pokazuje sasvim drugačiji kontakt i odnos sa zapadnim svetom. Interesantno je na ovom mestu spomenuti da u srednjem veku nema u toj meri izraženog negativnog odnosa, u sačuvanim izvorima, prema rimokatolicima. Ako se i nalaze neki primeri, oni su vezani mahom za uticaj vizantijske crkveno-pravne tradicije ili u vezi sa monaškim životom, koji je podrazumevao istrajavanje u pravoslavnoj veri. Tek početkom novog veka, te razlike postaju mnogo evidentnije, kada Rimokatolička crkva kreće agresivnije u prozelitizam i nameru da prevede pravoslavne na uniju ili da ih direktno pokatoliči.
Ekonomija do danas predstavlja osnovu funkcionisanja jednog društva. Tako je bilo i u srednjem veku, pa i Srbiji. Baza privrednog napretka Srbije tokom srednjega veka bilo je rudarstvo. Njime su se bavili rudari nemačkog porekla-Sasi, koji su doneli savremene tehnologije proizvodnje rude. Po celoj Srbiji, a docnije i Bosni, otvarani su rudnici. Neki od njih su opstali do danas (Trepča), neki postoje od antike i trajali su i u osmansko doba, kao što su neki u zapadnoj Srbiji, oko Krupnja. Pored rudnika svoje kolonije otvarali su dubrovački trgovci, koji su rude izvozili preko Dubrovnika najviše u Italiju, ali i drugde. Sve do propasti srpske srednjovekovne države rudarstvo je bilo najvažnija privredna grana, koja je doprinela i razvoju zanatstva, trgovine, kao i opštem ekonomskom usponu Srbije i njenom jačanju.
Osmanski prodor i zauzimanje Balkana od strane Turaka dovelo je do migracija stanovništva. Domicilni rimokatolički ugarski živalj, kao i drugo latinofono stanovništvo (slovensko i drugo) se povlačilo pred naletom novog osvajača. To mesto popunili su Srbi. U osvit novog veka, Srbi su bili zatečeni u stanju u kojem je retko koji narod bio u istoriji. Jedan deo je bio pod osmanskom državom, drugi pod Habzburzima i treći pod Mlecima. U svakoj od ovih zemalja Srbi su, kao pravoslavni, bili tretirani kao verska skupina. U nešto boljem položaju su bili Srbi rimokatolici u primorju, i docnije konvertiti muslimani srpskog porekla.
U takvim, gotovo nemogućim okolnostima, srpski narod je istrajao da očuva svoj identitet, te da se prilagodi ne uvek prijateljskom okruženju, ali da od svega što može uzme najbolje. Taj eklektizam se može videti u mnogo aspekata. Srbi u Habzburškoj monarhiji i Mletačkoj Republici su prihvatali mnoge domete zapadnoevropske kulture i civilizacije. Dovoljno je samo spomenuti srpski barok, koji je možda najlepše spojio pravoslavlje sa umetnošću, kako likovnom, tako i arhitekturom. Kao jedan od upravo najznačajnijih tragova vekovnog srpskog trajanja na velikom prostoru istorijske Ugarske i nekadašnje cele Habzburške monarhije (kasnije Austro-Ugarske) jesu hramovi i drugi barokni objekti.
Nastanak i razvoj srpskog građanskog društva 19. veka tesno je skopčan upravo sa zapadnoevropskim principima i manirima. To je vreme buđenja i formiranja modernih nacija, savremenih država te politike i ideologija u modernom smislu, onako kako mi to danas shvatamo. Najveći broj značajnih srpskih intelektualaca, onovremene elite, školovan je baš u najprestižnijim visokoškolskim ustanovama Evrope, Beču, Parizu i drugde. Treba potcrtati, nikada nisu izgubljene ni veze sa Rusijom, kao zaštitnicom pravoslavnog sveta. U 18. veku, paralelno sa barokom i prosvetiteljstvom, ruski uticaj je bio prilično snažan, posebno u crkvenim krugovima. Političke veze sa velikom imperijom na Istoku nisu nikada prekidane. No, evropska orijentacija kako svetovne elite, tako i crkvene jerarhije nije nikada prestajala, nevezano za političke prilike.
Odnosi sa Evropom, pre svega ciljamo ovde na zapadnu i srednju Evropu nisu jednosmerni niti jednostavni. Radi se o kompleksnom spletu istorijskih procesa i okolnosti, često izvan našeg domašaja. Osim toga, teško je za svaki istorijski period o Evropi ili zapadu govoriti jednoznačno. Nekada su odnosi bili bliži sa Francuskom, nekad sa germanofonim delom Evrope. Srpsko-britanske veze su tek jedno jako komplikovano pitanje koje teško može da skoro dobije svoj finalni odgovor. Isto je kada je reč o odnosima sa Rusijom, pa i Turskom, a u najnovije vreme i Kinom ili nekim drugim islamskim zemljama. Razumevanje aktuelnog geopolitičkog položaja Srbije nemoguće je bez dubokog uranjanja u istorijske procese koji su oformili i formiraju i danas poziciju naše zemlje, ali i čitavog srpskog naroda. Setimo se samo Srba u Crnoj Gori, Republici Srpskoj, Hrvatskoj, ali i Srba kao važnog kulturnog faktora u Mađarskoj i Rumuniji gde predstavljaju istorijski narod, danas svakako manjinski. Tu je i naša veoma velika dijaspora, koja je, usled brojnih istorijskih okolnosti migrirala najviše u zemlje koje nazivamo kolektivni zapad, neretko sasvim i pogrešno. Značajan deo te dijaspore je baš u zemljama zapadne Evrope-Nemačkoj, Austriji, Švajcarskoj, ali i Francuskoj, Švedskoj, Velikoj Britaniji i drugde.
Srbija ne može da bude usamljeno ostrvo, i to je nesporna činjenica. Druga, ništa manj sporna vezana je za ekonomske veze koje su isuviše jake upravo sa zapadnoevropskim svetom. Danas se, doduše, pojmovi Evropa i Evropska unija često smatraju jednakim. To jeste tema za debatu, ali isto tako je činjenica i da neke zemlje koje nisu deo EU primenjuju mnoge propise upravo ove zajednice naroda, te imaju specijalne veze. Reč je najpre o Švajcarskoj, Norveškoj, Islandu i Lihtenštajnu. Veze Evrope, i EU naravno, sa Kinom, Indijom, Iranom, svakako SAD kao vodećom svetskom supersilom su isto tako veoma složene. Ako na to dodamo tek posebno težak odnos sa Rusijom, vidimo koliko je, recimo slobodno, ceo svet u ozbiljnoj geopolitičkoj krizi koja svakoga časa može žestoko da eskalira u najgore. Bar su Srbi kao narod, gde god bili, a i svi građani Srbije preživeli mnogo tih eskalacija i kriza za vrlo kratko vreme.
Zbog svega napred rečenog, jasno je da je srpski odnos prema Evropi prilično ambivalentan. Za to postoji mnogo razloga, a činjenica je da su odnosi sa zapadnom Evropom i njenim pojedinim državama bivali u daljoj i bližoj prošlosti drastično narušavani. I to nije ni prvi ni jedinstveni slučaj u istoriji. Zaista je neophodno vrlo trezveno, na osnovu isključivo činjenica, razumno rasuđivati kada je reč o geopolitici i međunarodnim odnosima. Nisu oni uvek idealni, niti su onakvi kakve bi možda i većina nas volela. Ali realnost je nešto što je neumitna činjenica i isključivo u skladu sa njom, kroz veštinu mogućeg, a ne uvek samo željenog, možemo opstati.
