Kralj Aleksandar je 1922. god. zadužio S. N. Smirnova, arhitektu, da sakupi materijal o izgledu fresaka u srpskim manastirima radi upotrebe izrade fresaka u Oplencu. Smirnov je u ekspediciju pozvao za saradnju profesora A. L. Pogodina i N. L. Okuneva, dva umetnika, fotografa i crtača. Njihova ekspedicija je obišla 29 manastira u dolini reke Morave i Stare Srbije. Pri proučavanju Gračanice, Arilja i Đurđevih Stubova zapazio je među ktitorima prikaze likova kraljice Jelene, oko čijeg lika je pročitao natpise: Velika kraljica, Sveta kraljica, Samodržavna kraljica, Kraljica svih srpskih zemalja, pa je zato nastavio da istražuje o njoj istorijsku građu iz XIII i XIV vijeka.
Kralj Aleksandar je u septembru 1923. god. takođe zatražio da akademik N. P. Krasnov i S. N. Smirnov ustanove stanje Njegoševe zadužbine na Lovćenu, koju je za vreme rata austro-ugarska vojska bila porušila, kao i ustanove stanje srpskih manastira u Crnoj Gori, kako bi osobine njihove, iskoristili pri obnovi Njegoševe zadužbine na Lovćenu. Krasnov i Smirnov su posetili većinu manastira u Crnoj Gori, među kojima i razvaline manastira Ratac blizu Bara koga je pomagala kraljica Jelena u XIII veku, a njen sin kralj Milutin u XIV vijeku. Otuda su prešli preko Bojane u Skadar i ispitali stanje manastira svetih mučenika Sergija (Srđa) i Vakha, jep je njihova prošlost bila vezana sa vladavinom kraljice Jelene posle svrgavanja s vlasti njenig muža kralja Uroša I. Arhitekta Smirnov je opisao tada stanje u kome se nalazio ovaj porušeni manastir i sve to 1937. objavio u Beogradu ,Zbornik SKA 22 .str .12-29 .
O manastiru svetih mučenika Sergija (Srđe) i Vakha na Bojani pisao je 1930.godine akademik prof.dr.Aleksandar Deroko, posle 1929. g. i obilaska i proučavanja nekih starina na terenu srpskih pomorskih zemalja. Svoje rezultate ispitivanja o tom manastiru akademik Vladimir Petković saopštio je Vizantološkoš zborniku SANU 1950. godine.
Pre odlaska naučne ekspedicije Smirnova i Krasnova da ispituju manastir svetih mučenika Srđa i Vakha na Bojani kod Skadra, verovatno i to po želji kralja Aleksandra, Poslanstvo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u Rimu je dostavilo Ministarstvu inostranih dela SHS da isto Ministarstvu Prosvete Srba, Hrvata i Slovenaca prosledi 18. maja 1920. god. Srpskoj akademiji nauka dokumenat „na shodnu upotrebu“, koji je glasio:
Skadarska episkopija počinje na reci Drim, preko koje je Sopotska episkopija , i proteže ka Istoku do Episkopije Drivastske (Drivastum), sa zapada graniči se sa episkopojim Ulcinja i Svača. Varoš „Scyuttari“ je temporalna pokrajinska prestonica. Zove se Skadar (Scadra). Leži na strmom brdu na čijem je podnožiju reka Kiri i Pulati, na zapadu teče reka Bojana koja izvire ispod samih temelja varoši iz Skadarskog jezera- Široka; otuda reka ide ka moru, od koga je varoš udaljena na 18 milja. Marin Barleti kaže da ovo jezero stari pisci ne spominju, što potvrđuje i pričanje jednog starca kome je sad preko 100 godina, koji tvrdi da je uvek čuo kako se govori da ono jezero nije prije postojalo u dolini u kojoj se nalazi, već da su tu bile bare i da on sam pamti kad je voda pokrila mnoge brežuljke, koji su se videli, a i sad se vide ispod vode, – navodeći da je u toj dolini postojala jedna pećina koja je išla sve do Jadranskog mora, a na ulazu u tu pećinu da je postojala jedna brana koja je vodu zaustavljala i regulisala tako da nije mogla da isplavi. I dan-danas lađari- trabakuljani , kažu da se leti mogu videti tragovi te kamene brane.
Skadar su osvojili Turci godine 1478. Tada je to sjedište jednog Paše, koji ima pod sobom osam varoši i 255 sela sa 120.000 stanovnika, kad se računaju i oni iz Crne Gore, između kojih ima 24.000 katolika i 17.000 turaka i 55.000 Srba pravoslavnih.
Tri milje dalje od Skadra, na obali Bojane postoji crkva Svetog Sergija i Vakha, koja je duga oko 50 lakata široka 20 i toliko isto visoka. Ona je na glasu zbog pet grobova Srpskih Kraljeva, kao što će se iz ovih uspomena vidjeti. Ima lepu zvonaru, sa čijeg gornjeg boja(sprata) vidi se ceo Skadar. Po predanju zvona su zakopana između ove Crkve i crkvice Svete Venerande, na 300 lakata daleko od nje. Predanje kaže da se su tu zakopane i srebrne crkvene utvari, koje nisu iskopane kad je zemlja podjarmljena. One su kod samih ruševina manastira Benedektinaca nekih kaluđera, koji sad tom Crkvom upravljaju. Ta crkva ima opatsku titulu, a predanje kaže da su njeni prihodi bili ranije od 16.000 forinti na godinu, dok danas to mesto nije u stanju da izdržava ni jednog jedinog sveštenika. Na pročelju te crkve čitaju se ova slova urezana u mermeru:
In Nomine Domini. Amen. Eximiae Virginis
Filii anno MCCXVIII, Magnificus
Dominus Urosius Dei Gratia Rassiae
Rex Illustris: Magnifici Reg; Urosii Serbia
natus… Dominae Elenae Reginae
Edificavit hanc Ecciesiam ad honorem
S. S. M. M. Sergii et Bachi a
Fundamentis. Usque ad finem:
Stante Abate Petro Dioclen Scutarensi.
Na desnom zidu s polja postoji ovaj natpis:
Memento Dne. famulae tuae Elenae Reginae Serviae Diocliae Albaniae Chilmiae Dalmatiae et Maritimae Regionis quae una cum filiis suis Regibus Urosio et Steffano aedificavit de novo istam Ecclesiam ad honorem B. SS. MM. Sergii et Bachi, et ad finem usue complevit.
Anno Dni. MCCXXXX.
Pri ulazu prvih vrata kod kupatila postoji ovaj natpis:
M. SSSS. LXX. V. O. S. T.
Prema popisu 1909.godine u Raško-prizrenskoj eparhiji bilo je petnaest protoprezviterata. Poslednji među njima je bio Skadarski protoprezviterat, u kome su spadale parohije:
-Skadarska: 805 domova (varoš Skadar jedan deo), paroh Obrad Popović, protojerej i mitropolitov namesnik za Skadarski protoprezviterat. Skadarska druga parohija : 84 domova (grad Skadar, sela: Deregnat, Brdica ,Bušat), paroh Mihailo Štirkić. Crkve u Skadru: hram Sv. Nikole i sv. Aleksandra Nevskog.
Vrake: 229 domova (sela: Borič ,Novi Borič, Stari Borič, Grilj, Raš, Kule. Omara, Turajlije, Kamenica), crkva u selu Novi Borič hram Uspenija Sv. Bogorodice, paroh Petar Mrenović.
Vranjska: 89 domova (sela: Vranj, Mataguži, varošica Tuzi), crkva u Vranju hram Sv. Nikole, paroh Filip Majić.
Treća Skadarska parohija : 208 domova (Donji Kakarić ,Han Hotski – Han i Hotit ,Koplenik -Kopliku Livadica – Bajzë ,Tamara-Tamarë,Ivanovići- Ivanaj ,paroh protoprezviter Arsenije Popović .
Srpsko-pravoslavna crkveno – školska opština u Skadru, formalno je počela sa radom 1894. godine mada je pečat tog opšestva star preko 200 godina i na njemu je pisalo „Srpsko-pravoslavno. skad. opščestvo „. Ona je imala za cilj prije svega obnovu i izgradnju crkava i otvaranje škola. Kao izraz nacionalnog buđenja i organizovanja, u Skadru je 1828. otvorena škola, tačnije u razdoblju kad su se na čelu Raško-prizrenske mitropolije, u čiji je sastav ulazila i skadarska opština, za kratko nalazili episkopi Srbi umesto proteranih Grka-Fanariota. Od poznatih srpskih učitelja u Skadru su sačuvani podaci za Milana i Marka Markovića, Đura Aleksića, Nikolu Musulina, Sveštenika Nikolu Milićevića i neke druge.
Do povratka Grka na episkopski položaj u Prizrenu, srpsku školu su pohađali i Albanci katolici koje je mitropolit Partenije odstranio iz pravoslavne škole 1850. godine. U to vreme su pravoslavni i katolici sarađivali i na političkom planu, pa su 1851. dali zajedničko punomoćje delegaciji koja je otišla u Carigrad da se pokori sultanu Abdul Medžidu i da mu podnese molbe i žalbe skadarskih hrišćana. Posle ekonomskog propadanja tokom 60-ih godina XIX veka i kratkog rada učitelja Nikole Musulina (1852-55), rodom iz Gomirja blizu Dubrovnika, njegovog naslednika Mata Mićovog Zlatičanina, koji je kao pismeniji znao da čita i novine, te Ilije Vučetića (1872-74), kasnijeg nastavnika Bogoslovije u Prizrenu, nastupilo je razdoblje nestručnog rada u srpskoj školi u Skadru. Tome je doprineo i raško-prizrenski mitropolit Melentije (1854-96), koji je 1882. sprečio skadarskog protoprezvitera Jeftimija Štirkića da svog sina pošalje na školovanje u Bogosloviju u Prizren. S druge strane, prema pisanju srpske štampe s početka 90-ih godina XIX veka, tadašnji skadarski guverner Abdul Ćerim-paša je, sledeći mušira Smail-pašu kao najvećeg pobornika islama u istoriji skadarskog vezirata i guvernera , razaslao ljude po celoj Albaniji da vrše pritisak na Srbe i Albance katolike. Uporedo sa tim pritiskom, Srbi su bili izloženi i pritiscima zapadne katoličke propagande, osobito austrijske i italijanske, ali i drugih. Iz jednog pisma učitelja Musulina vidi se šta je sve katolička propaganda učinila srpskom narodu u Skadru i Prizrenu posle krimskog rata.
Dok je pritisak islama ujedinjavao pravoslavne i katolike, a katolička propaganda razjedinjavala, dotle je mešanje ruskih konzula u srpske odnose u Skadru početkom 90-ih godina podelilo ovdašnju srpsku opštinu na dve zavađene strane. Koristeći pružanje materijalne pomoći srpskoj pravoslavnoj opštini, ruski konzuli su nastojali da je stave pod svoj uticaj. Tako je vodeći separatističku politiku u Skadru, ruski konzul Krilov uspio da se sve do 1892. u bogosluženju pominje ime ruskog cara. Podjela srpske opštine na dve stranke proistekla je iz nesporazuma oko izbora sveštenika. Posle smrti sveštenika Jefta Štirkića 1889, konzul Kirilov i njegov tast Aleksa Popović- Bulatović , dragoman ruskog konzulata, želeli su da se za sveštenika postavi Jeftov sin Jovan, kako se ne bi zatvorila pokojnikova kuća. Nasuprot Krilovu i Popovićevoj kući, kuća Berovića se kao druga najčuvenija srpska porodica u Skadru, čiji je član Filip Berović bio dragoman francuskog konzulata, suprostavila Štirkićevom izboru za sveštenika. Oni su tražili da kandidat za sveštenika bude što obrazovaniji kako bi se u gradu u kome je bilo više od 200 obrazovanih katoličkih fratara mogao s ponosom nazvati srpskim sveštenikom. Izgleda da je opštinski novac bio jedini i pravi uzrok sukoba u skadarskoj opštini. Kad je Patrijaršija na preporuku Alekse Popovića i njegovog zeta zapopila Jovana Štirkića, kojeg je prihvatilo 147 kuća, sukob između Berovića i Popovića se produbio. Stoga je patrijarh Dionisije V naredio mitropolitu Melentiju da ode u Skadar i da sredi tamošnje prilike, što je on i učinio u martu 1891. godine. Međutim, kako nije uspio da preko skadarskog valije speči sukob između dvaju strana, to je u dogovoru sa Filipom Berovićem pozvao Nikolu Đurđevića, učitelja iz Mitrovice, da dođe u Skadar da bi ga rukopoložio za sveštenika i postavio za učitelja. Popovići su na Đurđevićevo rukopoloženje gledali kao na protiv-kanonsko jep ono obara rešenje više patrijaršijske vlasti koja je zapopila- rukopoložika Štirkića.
Đurđević je od početka svog rada u Skadru ulagao najveće napore da pomiri dve strane i da zavede red u crkvi i školi. Škola je bila prazna, a više od trista srpske dece pohađalo je italijanske, austrijske i francuske školske zavode. Njega su podržavale 54 kuće, ali su Popovići tvrdili da je taj broj manji. Sveštenik Đurđević je takođe isticao da osnov ove rasprave leži u mešanju ruskog konzula, da je opšte uvjerenje kako se Crna Gora pokazuje prividno ravnodušna prema skadarskom sporu, a u suštini je u mnogim prilikama jasno ispoljavala težnju da crkvene i prosvetne stvari u Skadru pređu u crnogorsku nadležnost. Popovići su bojkotovali i Đurđevićevo bogosluženje, mada je službu vršio zajedno s mitropolitom Melentijem, dok Berovići to nisu činili Štirkiću. Konzul Krilov i Popovićeva stranka suprotstavljali su se Đurđevićevom radu u školi, čime je poremećena dugogodišnja praksa opštine da ona bira učitelja. Kad je Đorđević u jesen godine 1891. počeo da radi u školi pored škole koju je vodio Mitar (Dimitrije) Mitić iz Skadra, nju je posećivalo samo četvoro đaka iz stranke Berovića. O tome su Popovići pisali kako je mitropolit Melentije hteo da istjera šezdesetoro srpske opštinske dece iz škole kao što je istjerao opštinu iz crkve. Da bi zaštitio učitelja Mitića, konzul Krilov je uložio i pismeni protest sudu jep je Rusija za tu „narodnu školu“ utrošila više od tri hiljade napoleondora( zlatnih napuljona) , zbog čega je imao pravo da nadzire školu i učitelja. Ipak je kasnije popustio i učitelja Mitića postavio za svog gavaza.
Posle sve žešćeg sukoba između Berovića i Popovića, ipak su oni krajem 1891. potpisali sporazum o izmirenju po kojem je škola ustupljena Đurđeviću; on se obavezao da će godišnje davati 10 napoleondora svešteniku Štirkiću i 14 za pojanje u crkvi. Ovaj ugovor je rezultirao time da je na Božić 1892 .g. došao ceo Skadarsko – vrački narod u crkvu i da su se zvanično izmirile obe srpske skadarske partije. To je potvrđeno i na proslavi Sv. Save u Skadru, kad su se u crkvi našli svi pravoslavni hrišćani bez obzira na narodnost: Srbi, Grci, Cincari ,Vlasi Maćedonci. U međuvremenu je i konzul Krilov izmienio svoje držanje, pa je došao na otvaranje škole i u nju upisao svoju kćerku Irinu . Đurđević ni u to vreme (početkom 1892.) nije stekao utisak da je Crna Gora bilo šta radila u Skadru, nego je i u njemu i okolini primetno jačanje uticaja Srbije. Da bi taj uticaj u ovom kraju ojačao što više, Crkveno-školska opština u Skadru je uputila svog predsjednika Đurđevića u Beograd sredinom 1893. sa zadatkom da zatraži da se za Skadar i okolinu pošalju učitelj i učiteljica, da se u Skadru otvori srpska knjižara, da se za crkvu nabave potrebne stvari i knjige, da se nabavi školski pribor, da se odredi plata za učitelja u Vraki i da se dostavi pomoć ovdašnjem svešteniku Mihailu Milićeviću.
Na osnovu takve aktivnosti Crkveno-školske opštine, u Skadar su 6. septembra 1893. došli za učitelja Beranaci Filip Tomić i njegova žena Bosiljka. Međutim, učitelj Tomić i sveštenik Đurđević nisu od samog početka mogli da nađu zajednički jezik zbog nesporazuma u vezi sa pitanjem upravitelja škole i izgradnjom nove školske zgrade, za šta se novac nalazio kod Berovića. U takvim okolnostima je učitelj Tomić prišao stranci Popovića i time navukao gnev Berovića i članova Srpske Crkveno-školske opštine. Kad su se sveštenik Đurđević i učitelj Tomić otvoreno uključili u suprotstavljene srpske stranke u Skadru i u njima prednjačili, Ministarstvo spoljnih poslova
Srbije rešilo je početkom maja 1894. g.da ih obojicu povuče iz Skadra.
U međuvremenu je u Skadar upućen Branislav Nušić, koji je bio konzul u Prištini, sa zadatkom da nađe način kako da se sredi višegodišnji spor tamošnjih Srba. Međutim, iako je narod prihvatio njegovu preporuku i sveštenici se izmirili, on je stekao utisak da je i dalje „bilo nekoga čiji interes nije htio da se spor izravna“, tako da je sve ostavio u onakvom stanju u kakvom ga je i našao. Prema Nušićevom mišljenju, ovaj spor je omeo zidanje srpske škole, mada je pokojni Rade Berović ,ostavio fond u tu svrhu, a za školu je već bio postavljen kamen-temeljac. Ostavljajući spor u stanju u kakvom ga je i zatekao, Branislav Nušić je smatrao da u Skadru nije moguć bilo kakav rad bez uspostavljanja srpskog konzulata. Taj rad, i to u sporazumu s ruskim i crnogorskim konzulatom, bio je ,u toliko potrebniji što je Skadar bio središte katoličke i protestantske propagande. Stoga bi konzulat umesto srpske prosvetne propagande razvijao političku delatnost i jačao odnose sa Albancima i Crnom Gorom. Nušićev predlog nije prihvaćen jep je Prosvjćetni odbor, koji je bio zadužen za srpsku zagraničnu politiku, tražio da se Srbija ne meša u pitanje Skadra pošto on spada u sferu interesa Crne Gore, te da se srpski agenti povuku iz njega, što je Ministarstvo spoljnih poslova i prihvatilo.
Još pre nego što je Srbija povukla svoje ljude iz Skadra, u njemu je Crna Gora počela raditi na jačanju svog uticaja. Prota Đurđević je uočio u septembru 1894. da je novopostavljeni crnogorski konzul Mijušković tražio od svoje vlade da pošalje jednog učitelja za skadarsku školu. Sveštenik Đurđević i učitelj Tomić povučeni su iz Skadra pod izgovorom da nisu ispunili misiju koju su imali: bili su poslani da izmire narod i srpsku opštinu koja se počela rasturati, a oni su te netrpeljivosti još više zaoštrili. Srpska crkveno- školska opština u Skadru je obaveštena da joj Srbija neće više slati ni učitelja ni sveštenika, jep ne zna na koga da se osloni pošto je opština pocepana na stranke. Tako su već krajem 1894. prispeli u Skadar učitelj i učiteljica iz Crne Gore mimo želje opštine. Za razliku od učitelja Tomića, povlačenje prote Đurđevića izvedeno je uz veliko opiranje skadarske opštine.
Povlačenje srpskih poslanika iz Skadra i ubrzo zatim smrt ruskog konzula Krilova, koji je boravio u Skadru više od 10 godina, prekinuli su za izvesno vreme partijske razmirice među skadarskim Srbima. Pošto su materijalno počeli propadati, Berovići su morali popustiti, pa su za sveštenika primili Jovana Štirkića, mada je on bio čovek iz Popovićeve stranke. Sa jačanjem pozicije ove stranke jačali su u Skadru i uticaj Crne Gore i društveno-kulturni prosperitet tamošnjih Srba. Angažovanjem novog učitelja i kasnijeg sveštenika Obrada Popovića i učiteljice Jane Fatić, rodom iz Cetinja, skadarski Srbi su 1901. osnovali srpsko pevačko društvo i čitaonicu posle svečane svetosavske liturgije koju je služio sveštenik Štirkić. Na Popovićevu inicijativu izabran je i privremeni odbor da sastavi pravila društva, koja je već idućeg dana potvrdila Srpska Crkveno-školska opština svojim pečatom. Privremeni odbor je zamolio novog ruskog vice-konzula Ščerbinu ,da im bude pokrovitelj, što je on rado prihvatio. Za predsednika društva izabran je Jeremija (Đokov) Popović. Mada su Popovići dobili prevlast u opštini, u to vreme je ravnotežu između njih i Berovića održavao raško-prizrenski mitropolit Nićifor. On je krajem 1901. postavio Aleksu Popovića i Arsa Berovića za vođe skadarske opštine kao predstavnike zavađenih strana i još neke druge sa objđe strane. Ovaj mitropolitov korak bio je posledica ponovnih trzavica koje su se i dalje nastavile. Kuća Berovića, koja se svela „na starca Arsa i usijanog Nikolu“, kako stoji u jednom izvještaju, zatim Vučinića, bivših epitropa, su protestovali protiv postavljanja Alekse Popovića za epitropa pošto je on biran stalno, pa i onda kad je bio ruski dragoman. U igru je uvučen i konzul Ščerbina. Bivši epitropi nisu ni posle dvadesetak dana predali opštinske stvari (protokol i kasu), a valija je izbegavao da to naredi. Oni su bili posebno nezadovoljni time da ovdašnji đakon bude epitrop pošto je ruski podanik, pa su stoga intervenisali kod Ščerbine da to spreči. Đakon se obratio ruskom ambasadoru Zinovjevu u Carigradu da zaštiti njega kao Skadranina i prava koja je nasledio od svojih starih. Sređivanje stanja u skadarskoj opštini očekivano je od mitropolita Nićifora koji je trebalo da dođe početkom 1902. godine.
U to vreme je mitropolitu pisao crnogorski konzul u Skadru Mijušković i zatražio da se u ime konzulata zahvali patrijarhu Joakimu i Sv. sinodu Vaseljenske Patrijaršije ,za zaštitu pravednih interesa skadarskih Srba. Mijušković je za ovu najnoviju raspravu u srpskoj crkveno- školskoj opštini okrivljivao ruskog konzula Ščerbinu, koji je intrigirao da se udalji učitelj Obrad Popović. Služio se kućom Berovića, Vučinića (braćom Pavlem i Mitrom), bivšim epitropima Nikolom Đorđevićem i Jančom Čerenkovićem, protiv kojih je bio sav srpski narod i zato su propali na novim opštinskim izborima. Ščerbina je istovremeno stavio žensku školu u svoju nadležnost mimo želje svoje (Ruske ) vlade, a pripremao je i teren da za vladiku u Skadru dođe Prokopije Bulatović – Arbanaš , koga su dok je boravio u Skadru posetili Arso i Nikola Berović, Pavle Vučinić i bivši epitropi Jančo i Nikola. Ščerbina se zalagao da se smeni pop Jovan Štirkić, a naredio je i da se premesti sto (stolica) u crkvi grčkog konzula. Na osnovu desetogodišnjeg iskustva, Mijušković je smatrao da će za skadarsku opštinu biti najbolji lek ako se Berovićima, Vučinićima, Janču Čerenkoviću i Nikoli Đorđeviću bude poverio bilo kakav rad u opštini, za koji su se obraćali mitropolitu Nićiforu kad ih narod nije hteo izabrati. Mijušković je preko poslanika u Carigradu Bakića pokušao da pridobije poslanika Zinovjeva da se pruži pomoć muškoj školi kao što je pružena ženskoj. Uz obećanu rusku pomoć u svemu, Crna Gora je prema Mijuškovićevoj izjavi bila saglasna da plaća Srpsko pravoslavnog episkopa u Skadru.
U Mijuškovićevom pismu koje je upućeno Simi Avramoviću, srpskom konzulu u Prištini, pisalo je o namjerama crnogorske vlade da u Skadru radi potpuno otvoreno, da ima za cilj da od turske vlade izdejstvuje dozvolu za otvaranje srpske škole sa materijalnom pomoći iz Rusije i da mitropolit Nićifor postavi episkopa u Skadru kojeg bi plaćala Crna Gora. Za Avramovića je bilo veoma značajno to da je crnogorski konzul Mijušković, koji je pratio knjaza Nikolu u Rusiji, naglasio da je on od ruskog cara Nikole „sve dobio što je tražio“. Stoga je mitropolitu Nićiforu kad je tražio uputstva u vezi sa crnogorskim namerama i zahtevima u skadarskom pitanju rekao da se upravlja prema eventualnom sporazumu između Srbije i Crne Gore, što je bilo mogućno s obzirom na njihove trenutne odnose.
